Człuchów

Już w średniowieczu istniała tu dobrze zorganizowana osada, która później, za pierwszych Piastów, należała do kasztelani szczycieńskiej. Około 1290 roku okolice Człuchowa zostały nadane przez księcia gdańskiego Mściwoja II wojewodzie kaliskiemu Mikołajowi z Ponieca. W 1312 roku synowie wojewody sprzedali Człuchów Krzyżakom, którzy dostrzegli walory strategiczne wsi i postanowili wybudować tu zamek. Miejsce to było ważne dla Zakonu. Tutaj krzyżowały się szlaki wiodące z Niemiec do Malborka, także duże znaczenie miała bliskość granic z Polską i Pomorzem Zachodnim. Budowa obiektu postępowała szybko i około 1365 roku powstał potężny zamek obronny, drugi tuż po Malborku, w posiadaniu krzyżackim.

Człuchowska fortyfikacja składała się z zamku właściwego zwanego „Wysokim” i podzamczy: zachodniego, północnego, wschodniego. Zamek otoczony był potężnymi murami kamienno-ceglanymi i w okresie swojej świetności posiadał 11 bram oraz 9 baszt (do naszych czasów zachowały się jedynie fragmenty murów podzamcza, mur otaczający dziedziniec zamku oraz śladowe fragmenty dwóch baszt – przy bramie Luizy i Baszta Czarownic). Zamek posiadał również rozbudowany system fos, mosty zwodzone oraz trzy rodzaje lochów, pełniących funkcję wiezienia w czasach krzyżackich.

Dzięki zatrzymującemu się na zamku rycerstwu i oddziałom zaciężnym, Człuchów przekształcił się ze skromnej wsi w większą osadę, której w dniu 19 czerwca 1348 roku wielki mistrz Henryk von Dusemer nadał w Malborku prawa miejskie. Obecność zamku spowodowała, że Człuchów nie posiadał własnych murów obronnych. Z tego powodu miasto było wielokrotnie niszczone i palone. W późniejszych latach król pruski Fryderyk Wilhelm II zezwolił na rozbiórkę zamku, celem odbudowy miasta strawionego pożarami w latach 1786 i 1793. Nie potrafiono tylko rozebrać wieży zamkowej, ze względu na jej wysokość przekształcono ją później na dzwonnicę, po uprzednim dobudowaniu w 1825 roku kościoła ewangelickiego.

Wiek XIX dał miastu drobny przemysł, oświetlenie olejowe, potem gazowe, wreszcie elektryczność, także połączenia drogowe i kolejowe, piętrowe budynki urzędów i instytucji. Człuchów ponownie wrócił do Polski 27 lutego 1945 r. W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo około 60% zabudowy miejskiej. Miasto powoli odzyskiwało swoje dawne znaczenie: brukowano ulice, budowano kamienice, powstawały zakłady, tartaki, szkoły, uruchomiono linię kolejową, zagospodarowano park i jego otoczenie.