Działdowo

Działdowo to miasto położone na historycznym pograniczu prusko-mazowieckim (tzw. ziemi sasińskiej), dzisiaj należące do południowej części województwa warmińsko-mazurskiego. Początki Działdowa związane są z pojawieniem się na tym terenie rycerzy Zakonu Krzyżackiego. Działdowszczyzna, podlegająca do tego czasu książętom mazowieckim, była słabo zaludniona. Po jej przejęciu Zakon rozpoczął intensywną akcję kolonizacyjną, którą prowadził ówczesny komtur dzierzgoński, a późniejszy wielki mistrz Luther z Brunszwiku. lokacyjny dla miasta Soldov wystawił w roku 1344 wielki mistrz Ludolf König.

Rozwój miasta w średniowieczu hamowany był przez powtarzające się działania wojenne, które, ze względu na pograniczne położenie, często dotykały miasto. Działdowo kilkukrotnie przechodziło w ręce najeźdźców, ulegając zniszczeniu i spustoszeniu. Najpoważniejsze straty miasto poniosło w wyniku najazdu księcia litewskiego Kiejstuta (1375-79), tzw. wielkiej wojny Polski z Zakonem krzyżackim (1409-11), wojny trzynastoletniej (1454-66) oraz wojny pruskiej w 1520 r. Ten etap dziejów Działdowa zakończył traktat krakowski z 1525 r., na mocy którego państwo zakonne w Prusach przekształciło się w świeckie księstwo, zależne od Rzeczypospolitej. Tutejsza ludność, zgodnie z zasadą „cuius regio, eius religio”, przyjęła wiarę protestancką.

W okresie wojen polsko-szwedzkich w XVII w. przez kilka miesięcy przebywał w Działdowie król Szwecji Karol X Gustaw, przyjmując na zamku poselstwa siedmiogrodzkie, rosyjskie i tureckie. W 1657 r. na miasto bardzo ucierpiało w wyniku najazdu tatarskich oddziałów Gabriela Wojniłłowicza. Nie mniej jednak od początku XVIII w., pod panowaniem Królestwa Pruskiego, Działdowo przeżywało okres rozkwitu, którego głównym czynnikiem było położenie miasta przy trakcie handlowym z Warszawy do Gdańska i Królewca. Przy drodze do Księżego Dworu odbywały się największe w Królestwie Pruskim jarmarki bydlęce, na które spędzano woły podolskie oraz jarmarki końskie. W końcówce stulecia Działdowo dwukrotnie padło ofiarą pożarów, w których spłonęły niemal wszystkie zabudowania miejskie. W latach 1806–1807 w Działdowie stacjonowały wojska napoleońskie. Przymusowy kwaterunek, kontrybucje, podatki i samowola żołnierzy wyniszczyły lokalną gospodarkę. W XIX w. w Działdowie założono szpital miejski i straż pożarną, w końcówce stulecia pobudowano linie kolejowe (do Malborka, Mławy, Grudziądza i Olsztyna), kościół katolicki pw. św. Wojciecha, sąd i więzienie, rzeźnię, mleczarnię oraz koszary wojskowe. W latach 1910-1912 wybudowano w mieście kanalizację i wodociągi.

Od 18 stycznia 1871 r. Działdowo znajdowało się w granicach Rzeszy Niemieckiej. Podczas I wojny św. niejednokrotnie było przedmiotem walk pomiędzy wojskami rosyjskimi i niemieckimi, a na przestrzeni kwietnia i czerwca 1915 r. było wielokrotnie bombardowane przez samoloty rosyjskie. Po wojnie, w wyniku decyzji konferencji paryskiej, zgodnie z zapisami traktatu wersalskiego Działdowo wraz z okolicznymi wsiami zostało przyłączone do II Rzeczypospolitej. W okresie międzywojennym miasto było ważnym ośrodkiem akcji polskiej na Mazurach, znanym z działalności m.in. J. Biedrawy, E. Sukertowej-Biedrawiny, K. Małłka. Ważną funkcję społeczną pełniły organizacje i instytucje: Mazurski Dom Ludowy, Muzeum Mazurskie, Związek Mazurów II i Polsko-Mazurskie Towarzystwo Ewangeliczne.

W czasie drugiej wojny światowej, w dawnych polskich koszarach wojskowych, mieścił się hitlerowski obóz jeniecki, a następnie kolejno: obóz Selbstschutz, obóz przejściowy oraz wychowawczy obóz pracy i obóz karny. Czas okupacji niemieckiej skończył się w Działdowie w nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r., kiedy do miasta wkroczył 29 Korpus Pancerny wchodzący w skład 48 Armii Polowej wojsk radzieckich i Działdowo ponownie znalazło się w granicach Polski. Nowe władze wprowadziły Działdowo w rzeczywistość PRL-u. W maju 1990 r., po transformacji ustrojowej kraju, zlikwidowano rady narodowe i ustanowiono sejmik samorządowy. Na nowo został utworzony urząd burmistrza, który w Działdowie objął Ryszard Duda.

Historię Działdowa prezentuje jedna ze stałych wystaw Muzeum Pogranicza pt. „Działdowo – miasto i ludzie dawnego pogranicza”, mieszcząca się w działdowskim zamku.

Zamek

Krzyżacy rozpoczęli budowę obecnego zamku w połowie XIV w. Pobudowano go na wzgórzu, otoczonym z trzech stron bagnami, będącym najwyższym miejscem w okolicy. Zamek wykonano na planie kwadratu o boku 46 m. Jako pierwszy stanął tzw. Duży Dom, jedyna zachowana do dnia dzisiejszego część. Czworokątny dziedziniec otoczono murami z basztami, dobudowano wieżę bramną i kolejne skrzydła. Do końca lat 40. XIV w. powstało przedbramie z mostem zwodzonym, dodatkowa linia murów oraz przedzamcze z własnymi murami, basztami, bramą, fosą i budynkami gospodarczymi.

Działdowski zamek krzyżacki stał się ważną twierdzą nadgraniczną, stanowiącą bazę wypadową do ataków na sąsiednie Mazowsze oraz będącą jednym z ogniw łańcucha nadgranicznych fortyfikacji obronnych Zakonu. W zamku gościli wielcy mistrzowie, spotykający się z książętami mazowieckimi, tu odbywały się także sądy mazowiecko-krzyżackie. W 1410 r. warownię na pewien czas opanowały idące pod Grunwald wojska Króla Władysława Jagiełły. W czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej zamek działdowski i miasto zostały zdobyte przez wojska polskie i pozostały pod ich władaniem aż do roku 1525. Po roku 1525 i wcieleniu Działdowa do Prus Książęcych zamek stał się jedną z reprezentacyjnych siedzib księcia Albrechta Hohenzollerna. W tym okresie budowla zaczęła przybierać formy renesansowe. Projekt przebudowy twierdzy powierzono mistrzowi Blasiusowi Berwartowi z Królewca.

W 1656 r. podczas „potopu szwedzkiego” Karol X Gustaw urządził w Działdowie swą kwaterę główną, gdzie przyjmował poselstwa rosyjskie, siedmiogrodzkie i tureckie. Z tego okresu (1676 r.) pochodzą rysunki i projekty Piotra Lemkego. Z tych projektów, oprócz wyglądu ówczesnego zamku, poznajemy także przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń. Wynika z nich, że dalej funkcjonowała stara krzyżacka kuchnia, a na pierwszym piętrze Domu Dużego kancelaria i kaplica. Na parterze w skrzydle północno-wschodnim funkcjonowały: piekarnia, browar i magazyn solny, a na pierwszym piętrze reprezentacyjna sala (znana już z miedziorytu E. Dahlberga). Skrzydło południowo-zachodnie było w całości skrzydłem mieszkalnym. Oprócz tego na zamku funkcjonowały: kancelaria, spichlerze, słodownia, stajnie i stodoły, mieszkania urzędników, a także więzienie. Pośrodku przedzamcza urządzono ogród zamkowy. W dobrym stanie były jeszcze budynki i obwarowania z basztami i mostem zwodzonym na przedzamczu. Tak pozostało do końca XVII w.

Od II poł. XVIII w. zamek zaczął popadać w ruinę, a największe szkody powstały podczas wojen napoleońskich. Po wojnach runęło sklepienie w sali parterowej Domu Dużego. W 1850 r. rozebrano dwa boczne skrzydła oraz dwie baszty. W 1868 r. spłonęła kondygnacja spichlerza budynku głównego. Prace remontowo-budowlane zamku podjęto dopiero w latach 70. XX w. W początkach XXI w. odbudowane zostało zachodnie skrzydło, mury wokół dziedzińca i brama wejściowa. Obecnie w odbudowanej części zamku mieści się siedziba Urzędu Miasta Działdowa.

W roku 2018, po zrealizowaniu projektu pn. „Zagospodarowanie gotyckiej części zamku krzyżackiego w Działdowie”, do użytku ponownie oddana została najstarsza część warowni, w której nową siedzibę otrzymało Muzeum Pogranicza. Wewnątrz udostępniono stałą wystawę muzealną pt. „Działdowo – miasto i ludzie dawnego pogranicza”, sale do ekspozycji czasowych oraz eventów, sale warsztatowe, bibliotekę historyczną i informację turystyczną. Zrekonstruowano również mury wokół dziedzińca zamkowego i część baszty narożnej, na których powstał taras widokowy. oraz krużganki przyległe do Dużego Domu.